Hướng dẫn thiếu nhi đọc sách là một công việc phức tạp vì nó liên quan đến đặc điểm tâm sinh lý của từng lứa tuổi. Căn cứ vào những công trình nghiên cứu tâm, sinh lý học và kinh nghiệm giáo dục, người ta chia quá trình phát triển của trẻ em ra làm 5 thời kỳ: Thời kỳ sơ sinh, thời kỳ 1-3 tuổi, thời kỳ 4-6 tuổi, 7-12 tuổi, 13 -16 tuổi.
 |
Ảnh: Bà Võ Thị Như Quỳnh tại buổi tọa đàm |
Việc hướng dẫn đọc sách cho trẻ em nên bắt đầu từ thời kỳ thứ ba (thời kỳ 4- 6 tuổi) là phù hợp. Mỗi thời kỳ có đặc điểm tâm, sinh lý riêng và việc hướng dẫn các em đến với sách và đọc sách phải dựa trên những đặc điểm đó. Ví dụ, thời kỳ trẻ từ 4 - 6 tuổi, các em hầu như chưa hiểu biết gì về cuộc sống, ký ức và tưởng tượng của các em phát triển, tư duy mang tính cụ thể, các em rất thích chuyện cổ tích, thần thoại. Mặt khác, với nhận thức của các em, vạn vật còn bí ẩn khiến các em muốn tìm hiểu thế giới xung quanh. Vì vậy sách đối với lứa tuổi này cần hiện thực, không phải chỉ có thế giới của sinh vật với hoa lá, chim muông mà sách còn phản ánh cả sinh hoạt của con người trong những hoạt động và hoàn cảnh khác nhau. Ngoài nội dung gần gũi, dễ hiểu, sách cho các em ở lứa tuổi này còn đòi hỏi hình ảnh đẹp đẽ, sinh động, ngôn ngữ trong sáng và chính xác.
Việc thu hút các em đến với sách về một mặt nào đó chưa phải là điều khó vì phần lớn các em đều thích sách. Vấn đề là ở chỗ các em đọc những sách gì ? Không bàn đến những sách có nội dung không tốt, ngay cả những cuốn sách tốt mà không biết sử dụng cũng không đem lợi ích cho trẻ mà ngược lại còn có thể gây hại, ảnh hưởng đến tâm hồn trong sáng của các em. Bởi vậy, không những chúng ta phải tạo cho các em hứng thú mà còn cần hướng dẫn các em biết cách chọn sách, đọc sách và cao hơn nữa là biết sử dụng thư viện.
Chọn sách: Ở thiếu nhi, các em chưa nhận thức rõ ràng, sự phân biệt điều tốt - xấu còn ở mức độ thấp. Vào độ tuổi này, sách với các em như con dao hai lưỡi, nó có thể xây dựng tư tưởng, đạo đức, giáo dục những phẩm chất tốt, mà cũng có thể làm các em có những nhận thức, những đánh giá sai lệch về nhiều vấn đề. Trong thời đại bùng nổ thông tin, nội dung sách báo rất phong phú, phức tạp, khối lượng ngày càng lớn mà khả năng tiếp thu của trẻ là có hạn nên việc người lớn chọn sách cho các em là cần thiết.
Sách báo cho thiếu nhi là công cụ giáo dục có tác dụng rất lớn, bởi thế, nội dung của nó phải hướng vào những mục tiêu cụ thể sau:
- Giáo dục các em sống có lý tưởng, có đạo đức.
- Giáo dục những kiến thức căn bản và cập nhật các kiến thức mới, xây dựng cơ sở để các em phát huy tài năng, năng lực của mình.
- Giáo dục tình cảm thẩm mỹ lành mạnh, có năng lực sáng tạo và biết thưởng thức cái đẹp trong thiên nhiên, cuộc sống và trong lao động, học tập.
Việc chọn sách là cần thiết nhưng không nên đặt ra một giới hạn quá hẹp ảnh hưởng tới tính tự động, tự chủ của các em. Nên chọn cho các em một số sách có nội dung tốt và dành cho các em quyền được lựa chọn trong số sách đó theo sở thích, nhu cầu của mình. Tốt hơn cả là nên khéo léo giới thiệu cho các em và để các em tự lựa chọn.
Đọc sách: Đã có sách tốt, nhưng phải biết cách đọc. Trẻ em thích sách, nhưng rất nhiều em không biết cách đọc sách. Các em thường đọc vội vã, hấp tấp hoặc đọc ngấu nghiến mà không suy nghĩ gì. Đọc sách không đúng phương pháp không những ảnh hưởng xấu tới việc phát triển năng lực một cách bình thường mà còn có thể tổn hại đến sức khỏe ( suy yếu trí nhớ, giảm khả năng tập trung tư tưởng, giảm thị lực...)
Nhưng làm thế nào để đọc sách có hiệu quả nhất ?
Đọc sách có hiệu quả nhất là khi đọc xong một cuốn sách phải có khái niệm rõ ràng về toàn bộ nội dung cuốn sách đó, phải nhận thức được tác giả muốn nói gì và biết phân biệt để rút ra được những điều chủ yếu nhất, cơ bản nhất. Muốn các em đọc tốt, cần chú ý những điểm sau đây:
• Giáo dục các em có ý thức trong việc đọc sách. Phải làm cho các em hiểu rằng sách không phải là nguồn cung cấp những cái có sẵn mà là những ý tưởng, những sự việc trình bày trong sách chỉ là tài liệu để khởi động tư duy. Như thế, các em sẽ tự suy nghĩ và có thái độ nghiên cứu một cách tự lực, nghiêm túc đối với những vấn đề các em cần tìm hiểu, đối với những vấn đề các em say mê.
• Giáo dục các em rèn luyện năng khiếu và thói quen hệ thống hóa kiến thức. Rèn luyện năng khiếu thường xuyên một mặt để củng cố hứng thú của các em, mặt khác để phát huy những yếu tố cần thiết cho việc hình thành tài năng trên cơ sở những năng khiếu sẵn có trong các em. Thói quen hệ thống hóa kiến thức là điều rất cần để nâng cao năng lực tiếp thu và bảo đảm cho các em việc làm chủ vốn kiến thức của mình.
• Giáo dục các em phương pháp đọc sách: Có rất nhiều phương pháp đọc, có cách đọc trọng tâm, trọng điểm, có cách đọc toàn bộ, đọc nghiền ngẫm, đúc kết và có cách đọc lướt qua... Phương pháp đọc tùy thuộc vào mục đích đọc. Khi các em đã đọc sách với ý thức và mục đích nhất định thì ngay việc đọc lướt qua cũng không phải là hiện tượng đáng phê phán, ngược lại có thể coi đó là một phương pháp đọc để tìm hiểu sơ bộ về một cuốn sách. Đọc có nghiền ngẫm, đúc kết đòi hỏi các em phải ghi chép và làm thu hoạch sau khi đọc. Với các em, những việc này cần được hướng dẫn tỉ mỉ.
Giáo dục phương pháp đọc sách còn là việc hướng dẫn các em biết cách tìm hiểu một cuốn sách. Điều này có nghĩa là hướng dẫn các em biết sử dụng lời nói đầu, lời tựa hay lời lời giới thiệu tóm tắt để tìm hiểu đề tài, chủ đề hoặc nội dung sơ bộ của cuốn sách. Hướng dẫn các em sử dụng những chú thích, những bảng tra cứu để làm sáng tỏ thêm nội dung hay những thông số về cuốn sách để việc tìm kiếm sách tại thư viện được dễ dàng hơn.
Nhân viên thư viện cần hướng dẫn các em thiếu nhi truy cập, tra cứu tài liệu, sách điện tử của thư viện để đọc toàn văn tài liệu số hóa. Mô hình đọc sách điện tử góp phần giáo dục thói quen đọc sách, giúp các em thiếu nhi tiếp cận nguồn tư liệu mở phục vụ tốt cho việc học tập của các em.
Phương pháp đọc:
+ Đọc như thế nào ? Có kế hoạch, có suy nghĩ, biết áp dụng vào thực tiễn.
+ Đọc sách theo mục đích: Học và làm theo sách.
+ Đọc sách có ghi chép, phân tích và theo hệ thống.
+ Đọc có trọng tâm, trọng điểm và kịp thời.
+ Đọc sách xen kẻ giữa các bộ môn
+ Hướng dẫn học sinh lập kế hoạch đọc sách
Chọn sách, đọc sách đều phải được hướng dẫn đầy đủ, cẩn thận. Tuy nhiên, không nên có sự quan tâm nhiều quá, dễ gây cho các em cảm giác căng thẳng, gò bó dẫn đến giảm dần hứng thú đọc sách của các em.
Ngoài ra gia đình và nhà trường đóng một vai trò rất quan trọng trong việc chọn lọc sách cho các em. Một đứa trẻ chịu ảnh hưởng rất lớn từ gia đình nên chính ba mẹ phải là người đồng hành cùng con đọc sách. Mỗi đứa trẻ có một sở thích và niềm say mê khác nhau. Do vậy khi đọc cùng con hàng ngày, ba mẹ sẽ tìm hiểu, khám phá xem con mình đang cần gì, thích gì, muốn đọc gì nhất để từ đó dẫn dụ và kiên trì vun bồi, chăm chút cho tình yêu ấy lớn dần lên theo năm tháng.
Tiếp sau gia đình thì nhà trường chính là cầu nối đưa trẻ và người học vào thế giới sách, thế giới ngôn từ. Trường học cần tạo điều kiện về thời gian cho học sinh đọc sách vào giờ truy bài, giờ bán trú, giờ ra chơi, đọc sau giờ học chiều lúc chờ ba mẹ đón; mở rộng không gian cho học sinh đọc ở thư viện xanh, thư viện ngoài trời, thư viện lưu động. Đặc biệt, bằng chuyên môn và sự hiểu biết về tâm sinh lý lứa tuổi học trò nên thầy cô phải là người đọc để từ đó giới thiệu, khơi gợi, truyền cảm hứng cho học sinh, chia sẻ với học sinh những cuốn sách, kiến thức mình tâm đắc, hướng dẫn học sinh biết cách tìm kiếm, chọn lựa những cuốn sách phù hợp.
Đặc biệt, việc xây dựng kế hoạch, chương trình đưa văn hóa đọc vào trường học thông qua “Tiết học về văn hóa đọc” như một giờ dạy chính khóa có ý nghĩa đặc biệt quan trọng. Bởi khi tiết đọc sách trở thành yếu tố bắt buộc với thời lượng cụ thể và được lặp đi lặp lại theo tần suất nhất định sẽ hình thành nền nếp, thói quen và trang bị cho trẻ những kỹ năng đọc và sử dụng sách sao cho hiệu quả... Và mở rộng không gian đọc, phát triển tài nguyên thông tin phù hợp với thiếu nhi.
Thư viện là nơi có vốn sách phong phú dành cho thiếu nhi. Hướng dẫn thiếu nhi đọc sách trong thư viện là quá trình tổ chức lại hoạt động đọc, giúp các em hình thành, củng cố và phát triển nhu cầu đọc lành mạnh, điều chỉnh nhu cầu và hứng thú đọc lệch lạc, biến hoạt động đọc sách thành một loại hoạt động th¬ường xuyên, có ích cho cuộc sống của các em; rèn luyện cho các em kỹ năng đọc sách: phư¬ơng pháp đọc, khả năng lĩnh hội, vận dụng tri thức trong sách vào cuộc sống; đồng thời giáo dục các em thái độ đối xử có văn hoá với sách báo - sản phẩm tinh thần cao quý của nhân loại.
Ngay từ những lần tiếp xúc đầu tiên khi các em mới trở thành bạn đọc của thư viện, cán bộ thư viện nên hướng dẫn cách thức đọc để nắm vững nội dung cuốn sách: phương pháp đọc nhanh, đọc lướt, đọc kỹ, tóm tắt nội dung... Trong quá trình các em sử dụng thư viện, cần rèn luyện và phát triển cho các em kỹ năng đọc hiểu và rung động sâu sắc với tác phẩm qua các hình thức thảo luận sách, thi kể chuyện; thi vui đọc sách... Nghe bạn bè kể lại câu chuyện một cách diễn cảm, hoặc nêu ý kiến nhận xét của mình về chủ đề tư tưởng trong tác phẩm hoặc một sự kiện một nhân vật,... các em có dịp so sánh đối chiếu và cải biến nhận thức của mình, từ đó phát triển khả năng lĩnh hội, cảm thụ sách.
Muốn nâng cao hiệu quả việc đọc sách của thiếu nhi cần tiến hành hướng dẫn các em đọc sách, hình thành văn hóa đọc cho các em ngay từ những năm tháng học tập trong nhà trường phổ thông. Giáo dục văn hóa đọc cho thiếu nhi là một vấn đề phức tạp, đòi hỏi phải có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình, thư viện thiếu nhi và các tổ chức xã hội khác. Nếu đ¬ược h¬ướng dẫn chu đáo, thường xuyên, tuân theo những nguyên tắc khoa học, hợp lí thì hiệu quả việc đọc sách sẽ được nâng cao, sách báo sẽ thực sự trở thành ph¬ương tiện giáo dục có ảnh hư¬ởng tích cực tới sự hình thành và phát triển nhân cách ở lứa tuổi thiếu nhi.
Trước những thách thức, rào cản của văn hóa đọc trong bối cảnh cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, việc lan tỏa văn hóa đọc bằng đa dạng hình thức sẽ biến những thách thức thành cơ hội nhằm khơi gợi niềm đam mê đọc sách, nâng cao kỹ năng đọc sách cho thiếu nhi. Qua đó, xây dựng thế hệ đọc tương lai với nền tảng kiến thức và tư duy tốt, giúp các em tự tin, vững vàng hơn trong cuộc sống.
Võ Thị Như Quỳnh
Nguyên phó hiệu trưởng Trường Trung cấp
Mỹ thuật - Văn hóa tỉnh Bình Dương